در سال 1400 هجری شمسی ، جمعیت کشور ما به 120 میلیون نفر خواهد رسید که 80 درصد این 120 میلیون نفر در شهرها ساکن می‌شوند یعنی حدود 17 سال دیگر کشور ایران حدود 96 میلیون شهرنشین خواهد داشت. حال سوال اینجاست که آیا برای اسکان و فراهم نمودن امکانات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این 96 میلیون نفر برنامه ریزی کرده ایم؟ در حال حاضر چطور؟ آیا شهرهای ما از حداقل استانداردهای جهان برخوردارند؟ براستی چه افرادی می توانند طرحی جامع برای شهرها و شهرک ها ارائه دهند و در آرامش روحی و جسمی شهرنشینان نقش موثری داشته باشند؟…
هدف
در سال 1400 هجری شمسی ، جمعیت کشور ما به 120 میلیون نفر خواهد رسید که 80 درصد این 120 میلیون نفر در شهرها ساکن می?شوند یعنی حدود 17 سال دیگر کشور ایران حدود 96 میلیون شهرنشین خواهد داشت. حال سوال اینجاست که آیا برای اسکان و فراهم نمودن امکانات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این 96 میلیون نفر برنامه ریزی کرده ایم؟ در حال حاضر چطور؟ آیا شهرهای ما از حداقل استانداردهای جهان برخوردارند؟ براستی چه افرادی می توانند طرحی جامع برای شهرها و شهرک ها ارائه دهند و در آرامش روحی و جسمی شهرنشینان نقش موثری داشته باشند؟
بدون شک چنین کاری از از عهده متخصصان یک رشته برنمی آید بلکه برای ساماندهی یک شهر نیاز به همکاری و همفکری اقتصاددانان ، جامعه‌شناسان ، معماران ، مهندسان عمران ، جغرافی دانان و کارشناسان رشته های متعدد دیگر است .
در این میان متخصص شهرسازی به عنوان سیاستگذار و مدیر متخصصان فوق ، نقش بسیار مهمی را بر عهده دارد. متخصص شهرسازی فردی است که می تواند در زمینه طراحی شهری یا برنامه ریزی شهری فعالیت کرده و عامل توسعه شهری شود.
کارشناسی شهرسازی عبارت است از مجموعه آگاهی‌های علمی، فنی در سطح آموزش‌های عمومی حرفه شهرسازی. دانش‌آموختگان این دوره قدرت اجرایی طرح سکونتگاه های شهری و یا در حال شهری شدن را در چارچوب آموخته‌های خود دارا بوده و آمادگی لازم را در تهیه طرحهای شهری با گروههای تخصصی خواهند داشت.
کارشناسان شهرسازی با توجه به آموخته‌های خود می‌توانند در نهادهای مختلف شهرسازی کشور مانند دفاتر شهرسازی و فنی شهرداری‌ها، دفاتر فنی وزارت کشور، ادارات کل مسکن و شهرسازی ، کارشناسی دادگستری و … به کار پردازند.
ماهیت
شهرسازی علمی است که به بررسی کلیه تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فیزیکی یک شهر می‌پردازد و تلاش می‌کند که روابط موجود در یک شهر را در قالب یک نظام هماهنگ، مدیریت و سازماندهی کند و متخصص شهرسازی نیز کسی است که با مطالعه و بررسی روابط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی حاکم بر شهر، برنامه‌ای بسامان و مطبوع برای یک شهر ارائه دهد. برنامه‌ای که تصویرگر سیمای شهر در آینده است.
ما واقعیتی بیرونی تحت عنوان شهرسازی نداریم. یعنی؛ هیچ دستگاه واحد یا نهاد اجتماعی توان طراحی و ساخت پدیده‌ای به بزرگی شهر را ندارد. بنابراین کلمه شهرسازی از نظر مفهومی، معنا ندارد و ما معادل آن را نیز در زبانهای خارجی نداریم و به جای آن از عنوان های برنامه‌ریزی شهری و طراحی شهری استفاده می‌کنیم؛ چرا که شهر را می‌توان برنامه‌ریزی کرد یا بخش‌هایی از آن را طراحی نمود. یعنی مدل فیزیکی آن را ایجاد کرد. اما کسی نمی‌تواند مسؤولیت ساخت پدیده پیچیده‌ای مثل شهر را بر عهده بگیرد. به همین دلیل عنوان شهرسازی درست نیست و در شورای عالی برنامه‌ریزی وزارت علوم نیز نام این رشته برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای می‌باشد.
در این رشته حداقل 6 محور اصلی وجود دارد که در برنامه‌ریزی و طراحی شهر سرنوشت‌ساز است. این 6 محور عبارتند از :
1- برنامه‌ریزی شهری که عمدتا بر روی کاربری اراضی متمرکز است. یعنی؛ بررسی می‌کند که ما چگونه فضا و پهنه شهر را به فعالیت‌های مختلف اعم از صنعتی ، تجاری و مسکونی اختصاص دهیم.
2- برنامه‌ریزی حمل و نقل
3- برنامه‌ریزی اقتصادی و اجتماعی ؛ چون در شهر تنها موضوع مورد بررسی فیزیک شهر نیست بلکه مساله مهم ، جامعه شهری و انسانهایی هستند که در این محیط زندگی می‌کنند. به عبارت دیگر برای اقشار مختلف که دارای امکانات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هستند یا برای اقوام مختلفی که در مکانهای مختلف یک شهر زندگی می‌کنند باید برنامه‌ریزی شود.
4- برنامه‌ریزی شبکه‌های زیرساختی مثل آب، برق و تلفن.
5- برنامه‌ریزی محیط زیست که به بررسی خطرات محیط زیست مثل سیل و زلزله می‌پردازد و برای مقابله با این سوانح برنامه‌ریزی می‌کند و تاثیرات سوئی که انسان بر محیط زیست می‌گذارد و ظرفیت‌های محیطی را مطالعه می‌کند.
6- طراحی شهری که به طراحی سه‌بعدی شهر پرداخته و محور توجه آن مناسبات انسان با محیط فیزیکی خود است. در واقع در طراحی شهری انسان با تمام خصوصیات جسمی، روحی و معنویش مطرح است و هدف آن نیز ارتقای کیفیت شهر می‌باشد.
ترکیب این 6 دانش، متخصصان را قادر می‌سازند که تمامیت پدیده شهر را مورد شناسایی قرار دهند و برای هدایت و کنترل توسعه آن تلاش نمایند.
شهرسازی یک رشته چند بعدی و میان رشته‌ای است و دانشجوی این رشته دروس متعددی در زمینه جامعه‌شناسی شهری، اقتصاد شهری، برنامه‌ریزی شهری، توسعه شهری و طراحی شهری می‌گذارند و اطلاعات مورد نیاز را در زمینه ادراک فضای شهری، تشخیص نیازهای جمعیتی، امکانات برنامه‌ریزی و تنظیم کاربری‌ها بر اساس نیازها را در حد توسعه روستایی و شهرهای کوچک به دست می‌آورد.
توانایی‌های مورد نیاز و قابل توصیه
اینکه دانشجوی رشته شهرسازی باید اطلاعات عمومی خوبی داشته باشد و در دانشگاه نیز به این اطلاعات عمق و وسعت بیشتری ببخشد.
رشته شهرسازی نیاز به مطالعه زیاد، کارهای فیزیکی گسترده و برداشتهای میدانی بسیار دارد، به همین دلیل دانشجو باید وقت زیادی را به آن اختصاص دهد. همچنین باید قدرت تحلیل بالایی داشته و در طراحی زبردست باشد. بخصوص دانشجویان رشته کارشناسی ارشد طراحی شهری که باید در طراحی توانا باشند برای همین در آزمون کارشناسی ارشد این رشته امتحان طراحی گرفته می‌شود.
دانشجوی این رشته باید با طراحی و مفاهیم هنری مثل روانشناسی رنگها آشنا باشد و در عین حال به مفاهیم تکنیکی و اصول فنی کار مثل نقشه‌برداری، رسم فنی، پرسپکتیو، هندسه فضایی، مدلسازی، ریاضی و وسایل انسانی و اجتماعی مثل مبانی جامعه‌شناسی علاقه‌مند باشد و بداند که در طی تحصیل باید کارهای تحقیقاتی و عملی بسیاری انجام دهد.
در سطح کارشناسی دانشجوی شهرسازی باید دید هندسی و درک فضا داشته باشد و بتواند در طراحی ، فضا را به صورت دو بعدی و سه بعدی تصویر کند همچنین باید در ریاضیات بویژه آمار مسلط باشد چون جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات تحقیقات این رشته، نیاز به آمار و تحلیل آماری دارد و در نهایت تسلط به زبان انگلیسی و آشنایی با کامپیوتر در دنیای امروز عامل مهمی در موفقیت یک دانشجو است.
وضعیت ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر
رشته شهرسازی تا سال 79 تنها در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری ارائه می‌شد. اما در سال 79 این رشته از بین داوطلبان گروه ریاضی برای مقطع کارشناسی، دانشجو پذیرفت.
در آزمون کارشناسی ارشد رشته شهرسازی گرایش برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای فارغ‌التحصیلان مهندسی عمران، جغرافیا، اقتصاد، نقشه‌برداری، معماری، علوم اجتماعی و مرمت و احیای بناهای تاریخی می‌توانند شرکت کنند. فارغ‌التحصیلانی که هرکدام پیش‌زمینه ذهنی متفاوتی دارند و همه در یک سطح از همه چیز آگاه نیستند برای مثال لیسانس رشته اقتصاد وقتی وارد رشته شهرسازی می‌شود از پرسپکتیو اطلاعات لازم را ندارد یا کارشناس مهندسی عمران از اقتصاد چیز زیادی نمی‌داند. برای همین دانشجویان فوق‌لیسانس این رشته به مدت دو ترم، یعنی یکسال پیش‌‌نیاز می‌گذرانند تا بتوانند به یک سطح همگون برسند و در نیم سال سوم درسهای تخصصی ارائه خواهد شد. حال اگر فارغ‌التحصیلان لیسانس شهرسازی وارد دوره کارشناسی ارشد این رشته شوند، اطلاعات مورد نیاز را در حد پایه خواهند داشت و می‌توانند در دوره فوق‌لیسانس به صورت تخصصی‌تر کار کنند و این دوره را در زمانی کوتاهتر به پایان برسانند.
آینده شغلی و بازار کار
رشته شهرسازی در سال 79 اولین دانشجویان کارشناسی خود را پذیرفت. به گفته استادان شهرسازی چون در حال حاضر کشور ما تعداد زیادی شهر دارد و تمامی این شهرها نیاز به توسعه ، طراحی و برنامه‌ریزی شهری دارند، فرصت‌های شغلی مناسبی برای کارشناسان شهرسازی موجود است.
درحالی که شهرنشینی و شهرسازی در کشور ما رو به گشترش است، ما با کمبود کارشناسان شهرسازی روبرو هستیم. به همین دلیل در شهرداری‌ها، سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مربوط به جای کارشناس شهرسازی از کارشناسان جانبی مثل مهندس عمران، معمار، نقشه‌بردار، تکنسین معماری و تکنسین عمران استفاده می‌کنند. در صورتی که این افراد تخصص لازم را در زمینه توسعه شهری و کنترل مدیریت شهری ندارند و نمی‌توانند مثل یک کارشناس شهرسازی طرح جامع را متوجه شده و آن را به نحو احسن پیاده کنند یا طرح تفصیلی و طرحهای توسعه و عمران شهری تهیه نمایند. به عبارت دیگر یک کارشناس شهرسازی می‌تواند طرح تفکیک اراضی، طرحهای آماده‌سازی، طرحهای هادی روستا و طرحهای هدایت کننده توسعه را در شهرهای کوچک و روستاها تهیه کند.
پیش بینی وضعیت آینده این رشته در ایران
دنیا به سوی جهان شهری پیش می‌رود؛ یعنی به مرور روستاها از بین می‌روند و جهان به یک شهر بزرگ تبدیل می‌شود و این به معنای آینده‌ای روشن و درخشان برای فارغ‌التحصیلان رشته شهرسازی است. هرچند در کشور ما هنوز توانایی‌های فارغ‌التحصیلان شهرسازی شناخته نشده است. مثلا یک فارغ‌التحصیل برنامه‌ریزی شهری می‌تواند نیازسنجی و امکان‌سنجی کند که چه مکانی برای سرریزش جمعیت شهر تهران مناسب است؟ یا در کجا می‌توان یک شهر یا شهرک جدید ساخت؟
البته این عدم آشنایی مسؤولان باعث بیکاری فارغ‌التحصیلان کارشناسی ارشد شهرسازی نشده است؛ بلکه آنها می‌توانند در بخش‌های دولتی در سازمان مدیریت برنامه‌ریزی، وزارت مسکن و شهرسازی، شهرداری‌ها، وزارت کشور و استانداری‌ها و در بخش خصوصی در شرکت‌های مهندسی مشاور فعالیت کنند.
اگر ما بخواهیم به قافله توسعه جهانی نزدیک شویم باید بحث برنامه‌ریزی را باور داشته و در این زمینه سرمایه‌گذاری نماییم تا بتوانیم مثل کشور کره با استفاده از منافع برنامه‌ریزی ، عقب‌ماندگی خود را جبران کنیم. اما متاسفانه در حال حاضر توانایی‌های متخصصان این رشته در فرهنگ عمومی جامعه شناخته شده نیست و مسؤولان بین معماری و شهرسازی تمایزی قائل نمی‌شوند. در حالی که دانش معماران در حد بنا است و آنها در مقیاس کلان مداخله نمی‌کنند یعنی؛ یک شهر یا یک منطقه را با تمامی ویژگی‌ها و خصوصیات اجتماعی، انسانی ، اقتصادی ، فرهنگی و فیزیکی آن مطالعه نمی‌کنند و به همین دلیل نمی‌توانند در برنامه‌ریزی یا طراحی شهری موفق باشند.