مهندسی صنایع رشته ای است که با طراحی، بهبود و پیاده سازی سیستم های یکپارچه از افراد، مواد، اطلاعات، تجهیزات و انرژی مرتبط است و در این راه از علوم ریاضی، طبیعی، اجتماعی و نیز قوانین و روش های تجزیه و تحلیل مهندسی و دانش تخصصی خود بهره می گیرد.
برای تاسیس یک واحد صنعتی پیشرفته و بزرگ که تولید آن از کمیت و کیفیت بالایی برخوردار باشد، چه امکاناتی مورد نیاز است؟
– مواد اولیه خوب
–نیروی کار لایق و کارآمد
رعایت موارد فوق بسیاری ضروری است اما چرا بعضی از واحدهای صنعتی با وجود رعایت موارد ذکر شده، بازدهی خوبی نداشته و یا با شکست روبرو می شوند؟
این سوال را مهندسان صنایع پاسخ می گویند. امروزه با رشد و پیشرفت سریع تکنولوژی و تبدیل سیستم های تولیدی و خدماتی کوچک و سنتی به کارخانجات و موسسات بزرگ و پیچیده دیگر نمی توان با تکیه بر مدیریت سنتی که موروثی بوده و از پدر به پسر منتقل میشود این واحدها را اداره کرد بلکه به روش های علمی و فنی جهت مدیریت و اداره این گونه واحدها نیاز می باشد.
از سوی دیگر مقیاس تولید و خدمات آنچنان گسترش یافته که رشته های مهندسی سنتی نمی توانند پاسخگوی کلیه مسایل این موسسات باشند. برای جبران چنین کمبودی در قرن حاضر، به ویژه طی چند دهه اخیر، از پیوند رشته های گوناگون، رشته جدیدی تحت عنوان مهندسی صنایع به وجود آمده است.
ماهیت:
یکی از ویژگی های رشته مهندسی صنایع این است که نمی توان این رشته را در یک جمله خلاصه کرد و آن را مانند یک کپسول کوچک ارائه داد. این رشته تحصیلی بسیار وسیع است و از مدیریت گرفته تا زمان سنجی، از کنترل کیفیت تا تجزیه و تحلیل و طراحی، همه را شامل می شود و به همین دلیل وقتی شما می گویید “من یک مهندس صنایع هستم” مردم نمی توانند تخصص شما را در یک محدوده کوچک و تنگ محصور بکنند.
مهندسی صنایع بیشتر با مدیریت واحدهای تولیدی سروکار دارد و با یک نگرش سازمان یافته مسائل و مشکلات کارخانه را تحلیل کرده و به گونه ای عمل می کند که با حداقل ورودی مواد، حداکثر خروجی را داشته باشد. چون طراحان یک واحد صنعتی از مهندسی مکانیک گرفته تا برق و یا سایر رشته ها عموماً وقتی مشغول طراحی می شوند از مسائل اقتصادی، افزایش بهره وری و سایر مسائل غافل می مانند اما یک مهندس صنایع برای مثال هنگام برنامه ریزی برای اداره کارخانه ای که دارای کارگران زیاد و ماشین آلات بسیار است به این مساله توجه می کند که چگونه می توان بیکاری ماشین آلات را به حداقل رساند و از نیروی انسانی نیز بهترین استفاده را کرد و در ضمن محصول کارخانه فوق کمترین ضایعات را داشته و نگهداری و تعمیرات ماشین آلات نیز به بهترین نحو انجام بگیرد.
“آیا این بهترین روش است؟” این سوالی است که فکر یک مهندس صنایع را دائماً به خود مشغول می کند تا به این وسیله بهترین راه را برای تولید محصول و حل مسایل و مشکلات یک واحد صنعتی یا خدماتی پیدا کند.
البته همه مهندسان سعی می کنند که بهترین روش را برای ساختن چیزی پیدا کنند ولی مساله این جا است که آنها فقط در زمینه رشته خود دارای دانش فنی هستند ولی مهندس صنایع کسی است که برای مثال مطلبی را از مهندس شیمی می گیرد و در مورد مشکل مهندسی مکانیک از آن استفاده می کند و بهترین روش را بدست می آورد. از سوی دیگر یک مهندس صنایع می تواند شکاف عمیق مابین مدیران اجرایی و مهندسان طرح و توسعه را پرنماید. چون یک مهندس می تواند حرفهای تخصصی اش را به یک مهندس صنایع تفهیم کند، در صورتی که ممکن است نتواند به رئیس غیرمهندس خود نشان بدهد که در حال کوشش برای انجام چه کاری است.
توانایی های جسمی، علمی، روانی مورد نیاز و قابل توصیه:
توانایی علمی:دانشجویان رشته مهندسی صنایع باید در دو درس ریاضی و فیزیک قوی باشند. بخصوص در درس ریاضیات جدید که آمار و احتمالات این درس تاحدی به مهندسی صنایع مربوط می شود.
همان طور که گفته شد رشته مهندسی صنایع حیطه بسیار گسترده ای دارد و به همین دلیل دانشجوی این رشته نیز باید اطلاعاتی گسترده و متنوع و همچنین ویژگی های بسیاری داشته باشد. برای مثال چون این رشته ارتباط نزدیکی با مدیریت دارد، دانشجوی آن باید توانایی های مدیریتی داشته و قدرت تحلیل و درک بالایی داشته باشد.
توانایی جسمی:قوی بودن در یک یا دو درس و به واسطه آن وارد شدن به این رشته کافی نیست بلکه فرد علاوه بر قوی بودن در دروسی مانند فیزیک، ریاضی و آمار، باید روابط عمومی فوق العاده قوی داشته باشد تا بتواند با افراد مختلف ارتباط برقرار بکند چرا که یک مهندس صنایع باید بین سایر مهندسان مشغول به کار در یک کارخانه ارتباط برقرار کند. همچنین یک دانشجوی مهندسی صنایع باید از خلاقیت و نوآوری برخوردار باشد.
علاقمندیها:جذابیت این رشته در ارتباط نزدیک آن با صنعت نهفته است. بیشتر دانش آموزان دبیرستانی بخصوص دانش آموزان رشته ریاضی به ارتباط نزدیک با صنعت علاقمند هستند. آنها می خواهند بدانند که در داخل کارخانه ها چه می گذرد و منظور از خط تولید و افزایش بهره وری در کارخانه چیست؟
این رشته حس کنجکاوی چنین افرادی را ارضا می کند.
معرفی گرایشهای مهندسی صنایع:
تولید صنعتی :
عبارتست از فن به کار گیری مهارتهای تکنیکی اقتصادی و استفاده موثر و نظام یافته از نیروی انسانی ، زمان ، ماشین آلات و تجهیزات ، سرمایه ، ساختمان و مواد به منظور تولید کالا با کیفیت مطلوب . که این دوره به منظور تربیت کارشناسانی تدوین شده است که بتوانند به تجزیه و تحلیل و حل مسائل برنامه ریزی و کنترل تولید ، افزایش کارایی تولید و طرح ریزی واحدهای تولیدی بپردازند .
دانشجویان این رشته بعد از فارغ التحصیل شدن از توانایی های زیر بهره مند خواهند شد :
· بررسی مسائل تولید به صورت نظام یافته و ارائه راه حل مناسب
· تامین مواد اولیه و نیمه ساخته مورد نیاز با قیمت اقتصادی و کیفیت مطلوب
· بهره گیری از فضا ، ماشین آلات ، تجهیزات ، نیروی انسانی و زمان
· برنامه ریزی صحیح تولید با توجه به تقاضای بازار ، امکانات تولیدی ، هزینه و زمان
· کنترل آماری کیفیت محصولات حین ساخت و پس از آن
· افزایش کارایی تولید و پایین آوردن قیمت تمام شده محصول
فارغ التحصیلان این رشته در بخشهای مهندسی تولید ، مهندسی صنایع ، برنامه ریزی و کنترل تولید ، طرح و توسعه کارخانجات و موسسات تولیدی و نیز واحدهای ستاد طرح و برنــامه و بهره برداری در وزارتخانه مربوط ( وزارت صنایع ) می توانند به کار بپردازند .
گسترش سریع این گرایش و کارایی بسیار بالای آن بازار کار بسیار خوبی را برای آن فراهم کرده است و فارغ التحصیلان آن نسبتا به سایرین از امتیازات بیشتری برخوردارند .
تکنولوژی صنعتی :
بیانگر تکنولوژی و روشهای ساخت قطعات صنعتی و شناسایی خطوط گوناگون تولیدی و مهارت در بهره گیری موثر از اجزای متشکله یک واحد تولیدی ( انسان ، ابزار ، ماشین آلات ، ساختمان و تاسیسات ) به منظور حصول حداکثر کیفیت در کسب محصولات است .
تربیت کارشناسان آگاه به مسائل تکنولوژی ساخت قطعات صنعتی در راه اندازی واحدهای تولیدی از جمله اهداف این گرایش است .
برنامه ریزی و تحلیل سیستمها :
به منظور تربیت کارشناسانی است که بتوانند با بهره گیری از روشهای جدید و سیستماتیک و مدلهای ریاضی ، مسائل تصمیم گیری در سطح واحدهای صنعتی بزرگ را تجزیه و تحلیل کنند و بیشترین رهنمود را در استفاده از منابع موجود و عملکرد اجزاء متشکل سیستم ارائه دهند .
مشاغلی که فارغ التحصیلان این دوره می توانند احراز کنند عبارتند از :
واحد طرح و برنامه ریزی موسسات تولیدی ، وزارتخانهها و موسسات دولتی و خدماتی و برنامه ریزی .
ایمنی صنعتی :
به منظور تربیت کارشناسانی است که بتوانند احساس امنیت از لحاظ روانی و جسمی برای نیروی انسانی که مهمترین عامل برای اهداف بلند مدت مدیریت هستند را پیاده کنند . قابلیتهای تخصصی که فارغ التحصیلان در این گرایش پیدا می کنند عبارتند از :
ارگونومی و کاربرد آن در صنعت و طراحی وسائل ، ایجاد محیط استاندارد مورد نیاز برای نیروی انسانی با ایجاد شرایط مطلوب از لحاظ روشنایی ، تهویه ، دما ، اصولت و … ، جلوگیری از آتش سوزی و مبارزه با حریق ، پوشش وسائل و ادوات الکتریکی ، بهداشت آب آشامیدنی ، ایجاد وسائل ایمنی و محافظت فردی ، کمکهای اولیه ، ایجاد امکانات رفاهی و امکانات زیست محیطی و غیره .
برای آشنایی علاقمندان شرح بسیار مختصری درباره مهمترین قابلیتهای کارایی مهندسی صنایع در یک سازمان آورده می شود .
لازم به توضیح است هر کدام از موارد ذکر شده می تواند در مراحل طـراحی ، پیاده کردن ، استقرار و اداره آنها توسط مهندس صنایع صورت می گیرد .
سیستم های برنامه ریزی و کنترل تولید :
امر برنامه ریزی و کنترل تولید در واقع به منزله سلسله اعصاب در یک کارخانه عمل می کند و یکی از بخشهای مهم سیستم تولید می باشد . اکثر کالاها از اجزا و قطعات مختلف تشکیل شده اند و اجزاء و قطعات نیز به نوبه خود طی عملیات و مراحل مختلف و اصولی در یک واحد تولیدی ساخته میشوند که وظیفه بخش برنامه ریزی و کنترل تولید این است که تعیین کند چه نوع مواد ، اجزاء و قطعات به چه میزان و چه وقت در کارخانه ( طبق سفارشات دریافتی از مشتریان یا پیش بینی فروش ) ساخته شود و در عین حال تعیین کند کارخانه چه کالاهایی ( حاصل از مونتاژ قطعات ) در چه زمان و با چه اجزاء و قطعاتی بسازد تا در نهایت کالای تکمیل شده و قابل استفاده برای عرضه به مصرف کنندگان آماده شود . به طور کلی سیستم برنامه ریزی و کنترل تولید نیروی انسانی ، ماشین آلات ، مواد و تسهیلات را در یک سازمان تولیدی با یک بازده مناسب و مطلوب به منظور تهیه محصولات مرغوب برای عرضه به اجتماع با یکدیگر ترکیب و هماهنگ می کند .
سیستم های کنترل انبار و موجودی :
یکی از مسائل مهم برای مدیران در سازمانهای صنعتی و بازرگانی پیش بینی میزان خریدها با توجه به امکانات سازمان و شرایط بازار است . خرید و ایجاد موجودی کالاها از یک سو باعث راکد ماندن سرمایه و حبس شدن امکانات مادی میشود که اگر سرمایه آزاد می بود می توانست برای بهبود و توسعه در امور دیگر سازمان با سوددهی بیشتری به کار رود .
در عین حال موجب می شود هزینه های انبار داری و نگهداری فزونی گیرد و احتمالا باعث فساد و از بین رفتن کالاهای انبار شود ، یا ارزش آنها به خاطر پیشرفت تکنولوژی و کهنه شدن از نظر مصرف کاهش یابد . از سوی دیگر کم بودن موجودی مواد و لوازم مورد نیاز برای تولید و فروش کالاها باعث اختلاف و وقفه در کارها و بیکار ماندن کارگر و ماشین و امکانات سازمانی می شود که خود ممکن است نارضایتی مصرف کنندگان و مشتریان و سفارش دهندگان را در پی داشته باشد ، که از طریق به کار گیری فنون و روشهای جدید با تعیین میزان مقرون به صرفه بودن هر بار خرید ، ضمن کاهش هزینهها میزان سود سازمان را می توان افزایش داد .
سیستم های نگهداری و تعمیرات ( نت ) :
یکی از مسائل در مدیریت تولید و عملیات مسئله نگهداری و تعمیرات است . به طور کلی هدف از نگهداری و تعمیرات در یک سازمان صنعتی آن است که از ماشین آلات به بهترین وجه محافظت شود و از قطع و اختلال جریان تولید به علت از کار افتادن یا خوب کار نکردن ماشینها جلوگیری به عمل آید و از آنجایی که با تنظیم یک برنامه صحیح نگهداری و تعمیرات برای ماشین آلات و تجهیزات کارخانه ، از طرفی از خرابی های غیر مترقبه آنها پیشگیری و از اتلاف وقت و هزینه های گزاف تعمیراتی جلوگیری میشود ، از طرف دیگر عمر مفید و موثر ماشینها زیاد میشود و در نتیجه از نظر کمی و کیفی بازدهی و سودآوری سازمان افزایش پیدا می کند .
سیستم های کنترل کیفیت :
مطالعه و بررسی مجدد و اصلاح طرح محصول و یا مشخصات ارائه شده از طرف طراح برای اجرای طرح از مواردی است که اکثر اوقات می تواند به صرفه جویی فراوانی در هزینهها منجر گردد .
از بازرسی مواد اولیه که فواید زیادی نظیر جلوگیری از خرید مواد اولیه و قطعات نامناسب داشته و حتی از هدر رفتن کار اضافی بر روی این مواد و قطعات جلوگیری می نماید تا کنترل در حین تولید که سبب می گردد در صورتیکه محصولات نیم ساخته تولید شده اگر واجد شرایط نباشد از ادامه کار بر روی آنها ممانعت به عمل آید و در نهایت با کنترل محصول ساخته شده که می تواند از رسیدن کالای معیوب به دست مصرف کننده و بی اعتبار شدن نام کارخانه ، جلوگیری نماید در یک سیستم کنترل کیفیت توسط یک مهندس صنایع پیاده و اداره می گردد .
سیستمهای اطلاعات مدیریت :
به طور کلی هماهنگی و همکاری در یک سازمان تنها از طریق توزیع و مبادله اطلاعات بین افراد و واحدهای سازمان و بین سازمان و محیط خارج آن میسر می باشد .
اجزای سازمان از طریق ارتباطات به یکدیگر متصل می شوند و در واقع انتقال و مبادله اطلاعات فرآیندی است که می تواند مراکز تصمیم گیری را در یک سازمان به صورت موزون و هماهنگ به یکدیگر متصل کند . اگر یک کارخانه را در نظر بگیرید مشاهده می کنید که از بخشهای مختلفی نظیر تدارکات ، انبار ، حسابداری ، تولید ، تعمیرات ، بازاریابی و … تشکیل شده است که مدیریت برای اطلاع یافتن از فعالیت این بخشها احتیاج به یک سیستم اطلاعاتی وسیع دارد که هر چه ابعاد کار وسیع تر شود اهمیت سیستم های اطلاعاتی نیز بیشتر می شود و این سیستمها می توانند به صورت دستی یا کامپیوتری توسط یک مهندس صنایع طراحی و اداره شوند .
سیستم های فیزیکی :
به طور کلی تعیین محل استقرار بخشهای تولیدی ، انبارهای دائم و موقت ، چگونگی استقرار ماشین آلات و تجهیزات ، ایجاد راهروها ، قفسه های انبار و سایر تسهیلات ، طرح سیستم حمل و نقل مواد و محصولات در کل کارخانه و در هر یک از بخشها ، طراحی بخشهای تولیدی و بالانس خط تولید و مونتاژ و … به طوریکه طرح ارائه شده یکی از بهترین طرحهای ممکن باشد و مشکلات و موانع امور جاری تولید و توسعه آتی کارخانه را به حداقل ممکن برساند ، در سیستمهای فیزیکی توسط مهندس صــــنایع طراحی و پیاده می گردد .
علاوه بر کارایی مهندس صنایع در هر یک از سیستم های فوق الذکر ، مهندس صـــنایع می تواند در امور کنترل پروژه ، بازاریابی ، طراحی و ایجاد صنایع کوچک ، حل کردن مشکلات سازمان با تکنیکهای تحقیق در عملیات و کارایی بالا در پستهای مدیریتی و غیره نقش موثر داشته باشد .